مقدمه

«دریغا دره ی سر سبز وگردوی پیر / وسرود سرخوش رود / به هنگامی که ده /

درد وجانب آب خنیا گر / به خواب شبانه فرود شد» احمد شاملو

ساختار شکنی های[2] نگر ش پسا مدرن در فرآیندهای تکثر گرا و مرکز گریز به تمایز زدایی از تمامی عرصه های زندگی مدرن منتهی گردید. یکی از این تمایز زدایی ها ما بین کار و اوقات فراغت می باشد که گردشگری را به عنوان گونه ای از گذران اوقات فراغت در یک همتنیدگی کامل با کار قرارداده وبه جزئی از زندگی معاصر تبدیل کرده است . گردشگری امروزه در یک کلیت انسجام یافته و به عنوان یکی از واقیعت های جهانی شدن، بر پایه نوآورهای تکنو لوژیکی ـ  اطلاعاتی و قابلیت های انقلاب مدیریتی تغییرات بسیاری را در سطوح تشکیل دهنده خود تجربه کرده و در مفهومی از فشردگی زمان و فضا ،گردشگری را به عنوان پدیده ای جغرافیایی از جابه جایی انسانها در فضا ، جلوه دیگری بخشیده است.

یکی از تغییرات ناشی از تحولات پسامدرن در جریان گردشگری رشد سفرهای انفرادی بر پایه تأملات فرهنگی و(( تجربه چیزهای متفاوت ))می باشد که در روندی از تقویت حس نوستا لژی [3] نسبت به گذشته / اصالت و اهمیت میراث طبیعی ، فرهنگی وتاریخی در دور نمایی گردشگر 3تسهیل شده است. هر چند هنوز اکثر گردشگران به دنبال چهار(( s   )) معروف می باشند ولی رشد سفرهای انفرادی ـ اکتشافی گردشگری در طی سالهای اخیر نشان گذر از گردشگری انبوه به گردشگری مطبوع است که تفاوت های تجربه گردشگری را باز می نماید.

گردشگری روستایی نیز به عنوان یکی از گونه های گر دشگری مطبوع مطرح بوده که در بر گیرنده یک گرایش به ریشه ها ، یک احساس سنتی در حال رشد همراه با خواست درک تمامی ابعاد محیطی در تجربه گردشگری می با شد گردشگری روستایی به سبب عواملی همچون شهر نشینی، علاقمندی به میراث طبیعی، فرهنگی و تاریخی ، نگرانی های محیط زیست، شیوه سالم زندگی شهری و امتناع از فرهنگ مصر ف گرایی درسالهای اخیر شکل گرفته و توسعه یافته است. گردشگری روستایی با قرار گرفتن در دو سوی یک جریان گردشگری از یک سو نشان دهنده گردشگری با ویژگی های چون انعطاف پذیری ، ترکیب همراه با سفارش محصولات برای نیازهای انفرادی مصرف کننده بوده و از دیگر سو با توجه به ارزش ها واثرات ناشی از این گونه گردشگری رویکردی مطرح در کنار دیگر گزینه ها ی تو سعه همه جانبه فضا های روستایی محسوب می گردد که می تواند در حمایت از سیا ست های کشاورزی وحفاظت از محیط زیست ایفای نقش کند بر این اساس لازم می آید تا گردشگری روستایی در یک نگرش منطقه ای مورد توجه قرار گرفته و در برنامه ریزی منطقه ای بعنوان رهیافتی موثر در توسعه منطقه ای مدنظر قرار گیرد.بدین گونه گردشگری روستایی بررسی شده و راهکارهای لازم برای اثر بخشی مثبت این گونه از گردشگری در فضاهای جغرافیا یی، اخذ گردد.

گردشگری روستایی

 جریان گردشگری روستایی را می توان زمینه اطلاقی به گردشگرانی دانست که در یک روستا با در نزدیکی آن اقامت کرده ودر مورد زندگی و محیط محلی آن آگاهی کسب می نمایند؛ یا می توان به گردشگرانی اشاره کرد که با خانواده های کشاورز زندگی کرده و در مورد فعالیت های کشاورزی چیزهای می آموزند ویا می توان گردشگرانی را که در یک روستا یا دهکده ماهیگیری با خانواده صیادان زندگی کرده وبا آنها به صید می روند را به عنوان گردشگرانی روستایی بر شمرد.با این وجود نباید از درک این نکته غا فل بود که گردشگری روستایی می تواند در بر گیرنده یک گستره وسیعی از گونه های مختلف گر دشگری باشد .

تعاریف بسیاری از گردشگری روستایی وجود دارد در یک مفهوم کلی می توان گردشگری روستایی را((فعالیت گردشگری در محیط روستا))دانست ویا در یک حوزه کاربردی وسیع تر ان را((فعالیت های گردشگری در حوزه غیر شهری که فعالیت انسانی در آن{ اقتصاد وابسته به زمین } مخصوصا کشاورزی در جریان است))تعریف نمود اما ذکر این نکته ضروری است که اگر گردشگری روستایی را بخواهیم بنا به تعاریف فوق تنها به تمامی فعالیت های گردشگری فقط در محیط روستا فرو کاهیم از درک تمامی ابعاد آن ناتوان خواهیم بود هر چند در ابعاد وسیعتر نیز همچون محیط غیر شهری گونه های متعدد ومتمایزی از گردشگری را بدون رابطه ای منطقی در کنار هم قرار داده ایم بر این مبنا با در نظر گرفتن محیط روستا وپیرامونش گردشگری روستایی را می توان اینگونه تعریف کرد.

گردشگری روستایی عبارت است از فعالیت ها و گونه ها ی مختلف گردشگری در محیط های مختلف روستایی وپیرامون آنها که در بردارنده ارزش ها وآثار متفاوتی برای محیط زیست روستا { طبیعی / انسانی } می باشد)) بر این اساس می توان گردشگری روستایی را در بر گیرنده زمینه های مختلف فعالیت های گردشگری چون سکونتگاها ، رویدادها ، جشنواره ، ورزش ها و تفریحات گوناگون دانست که در محیط روستا شکل می‌گیرند.

بطور کلی جریان گردشگری روستایی را می توان از دو جهت مورد توجه قرار داد از یک جهت برای محیط های روستایی وپیرامون آنها این فرصت مهیا می کند تا گردشگران فارغ از هیاهوی شهری و تکنولوژی در بطن سنتی روستا زمانی را به فراغت بگذرانند و از دیگر سو در کنارآن اقتصاد روستایی وابسته به زمین می تواند راههای تنفس دیگری را تجربه کند.

منطقه بندی گردشگری روستایی

گردشگری روستایی امروزه با توجه به این که صنعت کشاورزی اهمیت خود را به عنوان محور اصلی توسعه روستایی از دست داده است رو به توسعه دارد زیرا رشد فزاینده جمعیت ، افزایش بهره برداری ها و کاهش منابع طبیعی و در نتیجه آن تهدید محیط زیست انسانی جوامع روستایی را برای ادامه حیات و تداوم رشد خود به منابع درآمدی دیگری وا داشته است دولت ها و برنامه ریزان نیز سعی دارند تا از عرضه کنندگان بخواهند جریان گردشگری روستایی را به نواحی مختلف سوق دهندتا از این طریق علاوه بر رشد اقتصاد محلی وضعیت خانواده های کشاورزان نیز بهبود یابد.

این رویکرد به گردشگری روستایی موجب آن شده تا راهکارها ی توسعه و مورد بررسی مجدد قرار گیرند و یک نگرش منطقه ای در تجمیع فعالیت های گردشگری روستایی برای به نتیجه رسیدن اهداف مورد نظر اخذ گردد تا با شناسایی مناطق مستعد و گو نه های مختلف گردشگری روستایی به تبیین منطقه ای توسعه گردشگری پرداخته شود این روندخود به پایداری و حفظ محیط روستا ، احیا وثبات اقتصادی جوامع روستایی و توسعه تجارت گردشگری در مقیاس کوچک به عنوان شیوه ای برای عمل وابسته می باشد.که در چارچوب منطقه بندی زمینه های مناسبی رادر تلفیق ترکیب شرایط مختلف فراهم می آورد.

در زمینه گردشگری روستایی ، منطقه بندی می توانند مقاصد گردشگری را در یک منطقه جغرافیایی که شامل تعداد زیادی از عوامل اصلی و حیاتی توسعه می باشند را در بر بگیرد که درآن جاذبه های مناسب از نظر جذب بازدیدکنندگان غیر محلی وجود دارد.این گونه منطقه بندی گردشگری روستایی را می توان با توجه به شاخص های همچون جاذبه های گردشگری در محیط های روستایی وپیرامون انها ؛ راهها ی ار تباطی و سهولت دسترسی ؛ مقدار تراکم جمعیت در واحد سطح وظر فیت گردشگر پذیری ؛ تاسیسات زیر بنایی واقتصادی ؛ امکانات اقامتی ؛ قابلیت های فرهنگی ؛ پیامدهای گردشگری در اشتغال وسطح درآمد وبالاخره دست یابی به یک گردشگری پایدار انجام داد .برای به نتیجه رسیدن منطقه بندی گردشگری روستایی با توجه به شاخص های فوق الذکر لازم می اید تا رهیافت های مختلف اقتصادی ، اجتماعی ـ فرهنگی و زیست محیطی در چارچوب یک نگرش منطقه ای برای توسعه مورد بررسی قرار گیرد .

رهیافت اقتصادی

راهکارهای اقتصادی در زمینه منطقه بندی گردشگری روستایی وابسته به آن است که به مقاصد گردشگری روستایی به عنوان مکانی برای یک تجارت نگریسته شود. که در الگوی فضایی منطقه موزاییک وارد کنار یکدیگر قرار گرفته اند.این راهکار کمک می کند تا در یک سیستم کلی هرمقصد گردشگری به عنوان یک زیربخش برنامه ریزی منطقه ای محسوب گردیده وتخصیص عمودی در زمینه توسعه گردشگری به فعالیت های افقی تبدیل شود.

در رهیافت اقتصادی در این زمینه بررسی توان های محیطی منطقه در برآورد عرضه به عنوان محصول مطرح بوده که می تواند شناخت منابع فرهنگی،تاریخی و طبیعی نواحی روستایی و گونه های گردشگری بر پایه این منابع ؛ برآورد تراکم و ظرفیت گردشگری پذیری در نواحی روستایی و گو نه های گردشگری بر پایه این منابع ؛ برآورد تراکم و ظرفیت گردشگر پذیری در نواحی ؛ توان سنجی شاخص های اقتصاد روستایی در زمینه کشاورزی و دیگر بخش ها : قابلیت عرضه دیگر محصولا ت مورد نیاز گردشگران و بررسی و بر آورد امکانات و گونه های مختلف اقامتی را در نواحی روستایی را در بر گیرد .

 عرضه محصول گردشگری روستایی در هیافت اقتصادی مورد نظر با تفاضای گردشگری رابطه ای مستقیم داشته و تقاضا نیز به ارزش کالا ، خدمات وتسهیلات همراه با جهت گیری تقاضا در بازاریابی گردشگری وابسته است . برآورد تقاضا برای گردشگری روستایی را می توان در یک مجموعه کلی از محاسبه و نقش درآمدها ، هزینه های مسافرت و اقامت تخمین زد. هر چند نباید فراموش کرد که سرمایه گذلری در گردشگری روستایی دارای خطرات و هزینه های کمتری با توجه به در دسترس بودن منابع و پایین بودن قیمت ها در مقایسه با دیگر پروژه های گردشگری می باشد . بطور کلی رهیافت اقتصاد در زمینه منطقه بندی گردشگری روستایی می تواند پیامدهای را چون رشد اقتصادی ، ایجاد تنوع همراه با ثبات در اشتغال و حفظ مشاغل دیگر؛ آفرینش فرصت های برای رشد درآمد به صورت فعالیت های چندگانه ؛ ایجاد بازارهای جدید برای محصولات کشاورزی و گسترش مبنای یک اقتصاد منطقه ای را سبب شود.

رهیافت اجتماعی ـ فرهنگی

در زمینه اجتماعی ـ فرهنگی در پذیرش گردشگران روستایی در یک منطقه ، نحوه کنش پذیری و پویای فرهنگ جوامع محلی در قالب احیاء آداب و رسوم و سنت ها شکل می گیرد و همچنین بازدید گردشگران از این جوامع به یک تجربه گردشگری منتهی می گردد. برخورد میزبان ـ گردشگر را در نواحی روستایی یک منطقه ای می توان از سه دید گاه بررسی کرد ، نخستین دیدگاه شیوه برخورد بین گردشگر ـ میزبان را به صورت پدیده ای قابل شناسایی با شماری از پیامدهای مثبت و منفی به تصویر می کشد که ارزیابی آن بستگی به این دارد که محقق چگونه به مسیر صحیح توسعه منطقه ای می نگردد. دومین دیدگاه عبارت است از دیدگاه کارکردی عناصر مختلف جامعه روستایی که ممکن است تغییری را به عنوان نتیجه مستقیم گردشگری ـ نظیر رفتار اخلاقی ، زبانی ،بهداشتی ـ تجربه کند . سومین دیدگاه جنبه های تغییر فرهنگی را در نظر می گیرد که ناشی از نفوذ گردشگران در بازنگری مهارت ها و رسوم سنتی مانند صنایع دستی می باشد . هر چند تشخیص این دیدگاهها در منظر اجتماعی به علت هم پوشی با هم مشکل است. ولی آنچه در این میان رابطه ای مستقیم با شیوه های بررسی این دیدگاهها دارد به تغییراتی وابسته است که در عرصه فعالیت های گردشگری و گو نه های آن رخ داده است . در این ارتباط تضاد فرهنگی ناشی از تمایز (من ) و (دیگری) در عرصه گردشگری مدرن در وضعیت پسامدرن به صورت رهیافتی از فرهنگ های دیگر در پرتوی توسعه پایدار منتهی گردیده است . از این رو فرهنگ های دیگری به عنوان سیستم های پایدار از ارزش ها ، عقاید و مصنوعات که سازمان اجتماعی و فعالیت های منطقی را تأیید می کند،  می تواند در چارچوب گردشگری روستایی مورد توجه قرار گیر د . با این و جود نمی توان پیامدهای منفی گردشگری را در عرصه اجتماعی- فرهنگی نادیده گرفت ولی می توان در کاهش پیامدهای منفی آن در فرآیندهای توسعه منطقه ای کوشید براین مبنا می توان رهکارهای را همچون کنترل جمعیت در نواحی روستایی ؛ حفاظت و نگهداری از سرویس های خدمات عمومی ؛ رونق بخشیدن به صنایع محلی ، احیاء هویت فرهنگی و آداب و رسوم همراه با افزایش فرصت هایی برای ارتباط و مبادله اجتماعی را مد نظر داشت .

رهیافت زیست محیطی

ملاحظات زیست محیطی در ابعاد انسانی و طبیعی در برنامه ریزی گردشگری اهمیت بسیاری دارد که زایش مفهوم گردشگری پایدار خود نشان دهنده این اهمیت است . پایداری منابع که به صورت برآورد نیازهای اجتماعات امروزی بدون نابودی منابع برای برآورد اجتماعات آینده تعریف شده است. در زمینه گردشگری می تواند در برگیرنده حفاظت از منابع گردشگری در چارچوب جاذبه ها و محیط پیرامون برای تداوم جریان گردشگری و رسیدن به سطحی از توسعه پایدار قلمداد گردد . توسعه پایدار گردشگری بخصوص گردشگری روستایی را در یک توسعه منطقه ای می توان با در نظر گرفتن رابطه ای که بین سه جزء مجیط زیست گردشگری وجود دارد   –   گردشگران ، مقصد و جامعه میزبان   –   مورد توجه قرار داد این رابطه می تواند پیچیده ،پویا وسازنده یا مخرب باشد. گردشگری روستایی از یک سو می تواند اشتغالزایی ایجاد کند از دیگر سو قادر است اقتصاد محلی را از جلوه بیاندازد و کیفیت زندگی و محیط زیست جوامع محلی را پائین بیاورد . بر این مبنا هدف گردشگری پایدار روستایی برقراری اعتدال و توازن با حفظ منابع طبیعی در دراز مدت بین این سه جزء تشکیل دهنده گردشگری می باشد. ازاین رو لازم می آید تا در سیاست های توسعه منطقه ای ساختار وتر کیب تمامی تصمیم گیری های نهایی در زمینه گردشگری روستایی در فرآیند توسعه پایدار مورد ارزیابی قرار گیرند . بطور کلی در برآورد گردشگری پایدار روستایی می توان به راهکارهای زیر اشاره کرد ؛ فراهم آوردن عوامل زیربنایی و خدماتی کافی برای برآورد نیازهای فیزیکی ، اجتماعی ـ اقتصادی منطقه واگذاری طر ح های مطابق با نظرات جوامع محلی؛ تهیه طرح های کنترل فرسایش و رسوب ؛ تعیین ظرفیت ،برد و جمعیت گردشگرانی که می توانند به طور پایدار بدون هر گونه تاثیر منفی بر عوامل زیر بنایی و منابع استفاده کنند ؛ ارتقاء سطح توانمندی مردم محلی برای نظارت پیوسته و اجرای قوانین و مقررات مر بوطه به آلودگی ؛ به حداقل رساندن مسائل و مشکلات دسترسی از طریق طرح ریزی جامع و یکپارچه برای کاهش تراکم ترافیک و آلودگی ها؛ به خدمت گرفتن نیروی انسانی و امکانات و تأمین منابع مالی آنها از جمله تربیت نیروی انسانی برای اصلاح پیامدها و نظارت پیوسته بر حفظ محیط زیست.

نتیجه گیری

گردشگری روستایی از دو جنبه دارای اهمیت می باشد یکی به عنوان یک فعالیت گسترده جهانی و دیگری تاکید بر توسعه سیاست های منطقه ای و محلی . گردشگری روستایی به عنوان یک فعالیت جهانی امروزه با توجه به هم پوشی سه اصل ایجاد اشتغال و درآمد زایی، رضایت گردشگر و حفظ محیط زیست اهمیتی دو چندان یافته است . در اکثر کشورها ـ  بخصوص کشورهای پیشرفته ـ ترویج گردشگری روستایی در سر لوحه برنامه دولت ها در زمینه گردشگری قراردارد تا ضمن مثبت کردن بیلان گردشگری خود با هدایت شهروندان برای گذران اوقات فراغت به مناطق روستایی ، فضای سرزمینی ، درآمد را نیز در سطح کشور پخش نمایند . علاوه براین دولت ها در پی آن هستند که به اهدافی چون ایجاد درآمد برای کشاورزان ودیگر خانواده های روستایی ؛ آشنایی مردم شهر با تجربه زندگی شهری ؛ کاهش مهاجرت به بیرون به وسیله تدارک فرصت های شغلی در نواحی روستایی ؛ انتقال اندیشه ها از شهر به نواحی روستایی وتدارک برخی زیر بناهای اقتصادی نیز در جریان گردشگری روستایی دست یابند.

اما گردشگری روستایی به عنوان پارامتری برای توسعه منطقه ای ، توسعه بر پایه جلوه ای از شناختن استعداد و توان منطقه و گسترش خردمندانه برای مناطقی که باید از استانداردهای ویژه توسعه گردشگری بهره مند باشند را در بر می گیرد . که در چارچوب منطقه بندی فضاها باری تعیین کاربری زمین اعمال می شود . با منطقه بندی گردشگری روستایی ، تو سعه فضاهای ویژه ومناسب انجام می پذیرد ودر نتیجه فضاهای دیگر دست نخورده باقی می ماند . همچنین کاربری زمین ناشی از منطقه بندی در این مناطق که مشخص و معین هستند می تواند بر اساس استانداردهای گسترش شکل گیرد. در یک کلیت منسجم می توان اهداف توسعه منطقه ای را در زمینه گردشگری روستایی رشد تولید منطقه ای ؛ افزایش درآمد یا تعداد مشاغل ، انعطاف پذیری تجهیزات گردشگری برای تضمین موارد استعمال متعدد و توجه به سرمایه گذاری محلی دانست که در جنبه های غیر اقتصادی نیز اهدافی چون نگهداری و حفظ آسایش و رفاه ساکنان ، تضمین تفریحات و مراقبت از ارزش ها و سخن فرهنگی را به دنبال دارد . در خاتمه ذکر این نکته ضروری است که سرمایه داری در دوره جدید به جای تولید صنعتی به صنایعی چون صنعت ساختمان و توریسم گرایش داشته و گاهی محوریت نظام سرمایه داری بر این پایه شکل می گیرد . سرمایه داری در عصر ما صنعت گردشگری و گذران اوقات فراغت را به صورت مهمترین صنعت درآورده است از این رو دریاها ، جزایر، کوهها و حتی صحراها دراین روند به تصرف انسان درامده است . این خود سبب شده که برنامه ریزی گردشگری تنها به فرمول در آوردن برنامه ها و طر ح ها برای آینده نباشد بلکه نحوه انجام آن را نیز به صورتی بدون آسیب در بر می گیرد. باید توجه داشت که گردشگری در جهت اقتصاد سرمایه داری عمل می کند و رها ساختن آن می تواند لطمات جبران ناپذیری را به شکل تصا عدی به ارکان اجتماعی و زیست محیطی وارد کند :